20.Yüzyılın ilk yarısında başlayan liderlik çalışmaları öncelikle bir liderin nasıl oluştuğu ve hangi özellik ve becerileri ile takipçilerini etkileyebileceği üzerine odaklanmıştı.
1950’lerden sonra liderlerin takipçileri ile ilişkilerinde nasıl davrandıkları konusunda çalışmalara ağırlık verilmişti. Geleneksel liderlik çalışmaları olarak tanımlanan bu konularda yapılan araştırmalar 1980’lere kadar hız kesmeden devam etti. Günümüzde de hala özellikler, beceriler ve davranışlar üzerinde çalışmalar devam ettirilmektedir.
1980’lerden sonra liderlik çalışmalarında farklı konulara da odaklanıldı. Liderlerin özellikleri ve davranışlarının ötesinde, faaliyette bulunulan durum ve koşullara uygun olarak takipçilerini nasıl ve ne şekilde etkileyebildikleri ile ilgili araştırmalar ve çalışmalar başlatıldı. Bu bağlamda liderliğin en önemli işlevlerinden biri olan etkileme ve yönlendirmede karizmanın, vizyonerliğin, özgünlüğün ve etik davranışların rolü ve bu kavramlardan kaynaklanan çalışmalar önem kazandı.
Bu yeni çalışmalar alan uzmanlarınca liderlikte yeni, çağdaş paradigmalar(bakış açıları) olarak adlandırılmaktadır. Çalışmalarda genellikle liderliğin etkileyici, yönlendirici ve dönüştürücü unsurları esas alınarak diğer ilişkili konular çeşitli boyutları ile inceleme konusu yapılmıştır.
Yeni liderlik yaklaşımı çalışmalarında en çok ilgi çeken kavram çeşitli yazarlarca dönüşümcü liderlik olarak da adlandırılan ‘Dönüştürücü Liderlik’ kavramıdır.
Dönüştürücü Liderlik
Adından da anlaşılacağı üzere dönüştürücü liderlik, takipçilerini değer yargıları, davranışları ve içselleştirilmiş çabaları ile bir başka olgu-hal ve oluş- haline dönüştürebilmekle ilgilidir.
Etkileme sonucunda takipçiler, astlar ve çalışanlar bulunduklarından çok farklı görüş, duyuş, hal, beceri ve duruşları içeren bir konuma; liderlerine inanarak, direktiflerini çok fazla sorgulamadan uygulayacak bir ruh yapısına erişebilmekte, başka bir deyişle farklı bir hal, duyuş ve oluş haline dönüşmektedirler.
Doğal olarak böyle bir durumda dönüştürücü liderler, dönüştürmüş oldukları takipçilerinden özverili, adanmış bir katılım sağlayarak kurumsal beklentileri daha verimli ve başarılı bir şekilde gerçekleştirmiş olabilecektir.
Değişim ve Dönüşüm
Burada sözü edilen dönüşüm, değişimden farklı bir kavramdır ve doğal olarak da farklı özellikte bir sürece sahiptir.
Değişim, herhangi bir şeyi, bir düzeyden başka bir düzeye geçirmeyi ifade eder. Değişme sonucunda bir farklılık yaratılmaktadır ve bu durum belirgin bir şekilde görülür, ama daha çok maddesel boyutlu olup, daha az kavramsaldır. Bu bağlamda, bir sistemde yapılan değişimler, eğer sistem bütünüyle ele alınıp, kavramsal bir boyutta yapılmıyorsa, tam bir dönüşümden söz edilemez.
Değişim, bütünün kendisinde eskisinden çok farklı özellikte veya görünümde algılanan başka bir bütüne dönüşür, eskisinden her açıdan farklı bir olgu haline geldiğinde dönüşümden bahsedebiliriz. Bu bağlamda dönüşüm hem takipçi inanç, duygu, algı ve davranışlarında, hem de kurumsal yapı ve ilişkili süreçlerde nitelikler ve öncelikler itibarı ile ortaya çıkabilmektedir.
Yukarıda belirttiğimiz gibi dönüştürücü liderlikte esas amaç liderin karizmatik ve vizyon oluşturucu özellikleri ile takipçileri etkileyebilmesi; ve onların önceden gelen alışılmış düşünce biçimleri, bakış açıları, başka bir deyişle, paradigmalarını bir dönüşüme uğratarak yeni paradigmalara sahip olmalarını sağlamak; böylece özverili, arzulu ve adanmış bir şekilde görevlerini yapabilmeleri sonucunda kurumsal beklentilerin en verimli bir şekilde başarılmasıdır.
Böyle bir durumda, takipçilerin hal, duruş, düşünüş, algı ve davranışlarında güçlü bir dönüşüm oluşmakta, örgütsel amaçlar ve vizyon, takipçilerin kendi kişisel beklentilerinin önüne geçebilmektedir.
Başka bir deyişle örgütsel amaçlar ve vizyon takipçiler için daha fazla anlam ve öncelik kazanır. Kendi beklentilerini ikinci plana atarlar ve inandıkları, içselleştirdikleri liderlik amaçları ve vizyonu doğrultusunda tüm varlıkları ile görevlerine yoğunlaşarak sorumluluklarını arzulu ve adanmış bir şekilde yerine getirirler.
Peki, bir lider, hangi ölçekte olursa olsun, lideri olduğu bir grubu, kurumu, toplumu gerçekten dönüştürebilir mi?.. Takipçilerinin önceden gelen alışılmış düşünce biçimleri ve bakış açılarını bir dönüşüme uğratarak, tutum, karar ve davranışlarını etkileyerek, yepyeni bir paradigmaya sahip bir topluluk yaratabilir mi?..
Aşağıda adları geçen alanda ilgi ve önkabule sahip dönüştürücü liderlik çalışmaları, bu dönüşümün gerçekleştirilmesinde modellerin yardımcı olacağı görüşündeler…
Dönüştürücü Liderliğin Oluşturulmasında Önemli Unsurlar
Dönüştürücü liderlerin takipçilerini etkileyerek dönüştürebilmesinde önemli niteliklerinden önde gelen üç’ü karizmatik etki, vizyon yaratma becerisi, ve takipçileri ile samimi ve olumlu ilişkiler geliştirme becerisidir.
Karizmatik Etki, anlamsal olarak eski Yunancadan gelmekte olup, olağanüstü çekiciliği olan kişilere, liderlere yandaşlarınca yakıştırılan büyüleyici güç ve yetenek anlamındadır. Başka bir deyişle liderin çevresinde ve takipçilerinde kendisi hakkında olumlu bir ilgi oluşturan, niteliği kolayca açıklanamayan büyüleyici psikolojik etki olarak da tanımlanabilir.
Vizyon yaratma Becerisi, liderlerin geleceği akılcı yöntemlerle tanımlayabilmeleri, okuyabilmeleri, olayları şekillendirebilmeleri ile yakından ilgilidir. Vizyon yaratma becerisine sahip olmak, iyi tahmin yapabilmenin ötesinde, gelecekteki bir durumu açık ve seçik olarak ifade edebilme yeteneğine sahip bulunmak demektir.
Samimi ve olumlu ilişkiler geliştirme becerisi, liderlerin anlayışlı, bireysel ve grupsal düzeyinde insana yönelik, onu dikkate alan, empati geliştiren, karşılıklı sevgi, saygı, anlayış dolu güvenli ve adil ve eşitlikçi bir ortamı yaratmaya yönelik davranışları sergileme becerisidir.
Dönüştürücü Liderlik Modelleri; Kısa Bir Hatırlatma
Alanda önde gelen dönüştürücü liderlik çalışmaları arasında Downton, House, Burns , ve Bass Liderlik modellerini sayabiliriz.
Düşünürler modellerinin etkili bir şekilde uygulandığında liderin takipçilerini dönüştürme çalışmalarında yardımcı olacağını belirtmektedirler.
James V.Downton (1938) işlemci davranışların ötesinde karizmatik ve ilham verici liderlik davranışlarını ‘Asi Liderlik’ olarak tanımladığı çalışmasında, daha sonraları ‘asi’ kavramını ‘devrimci’ olarak değiştirmiştir. Ancak alanda karizmatik ve ilham verici kavramlarını kullanarak dönüştürücü liderliğin temel taşlarını bir bağlamda ortaya çıkarmış bulunan Downton’ın çalışmaları gereken ilgiyi diğer çalışmalar kadar görmemiştir.
Robert J.House’ın (1932-2011) dönüştürücü liderlik modeli esas olarak, bilhassa kriz ve zorlayıcı durum dönemlerinde toplumsal bir dönüşümü sağlayacak liderliğin ortaya çıkmasında yararlı bir unsur olan karizma temellidir. Bu bağlamda karizmatik liderlik olarak da adlandırılabilen House modeli, liderin beğenilen baskın özellik ve davranışlarının takipçileri üzerindeki dönüştürücü etkilerini açıklayan ve tanımlayan bir modeldir. Modelde esas itibarı ile liderin, takipçileri üzerinde karizmasını güçlendirecek davranışlarla onları yönlendirmesi ve dönüştürmesi incelenmekte; karizmatik liderde bulunması gereken özellikleri, davranış biçimlerini, ve bunların takipçiler üzerindeki dönüştürücü etkileri açıklanmaktadır.
James MacGregor Burns (1918-2014) modelinde iki liderlik türünden bahsetmektedir. Bunlar çok boyutlu ama farklı özellikli dönüştürücü ve işlemci liderlik türleridir. İşlemci liderlik, lider ile takipçileri arasında her iki tarafın beklentilerinin tatmini için maddi ödüllendirme sağlayacak karşılıklı takas ilişkisi ile oluşturulan bir liderlik türüdür. Burns, çalışmalarının ilk döneminde bu iki liderlik türünü birbirinin karşıtı olarak(ya o, ya bu) düşünüyor ve konumlandırıyordu. Ancak daha sonra bu iki tür liderliğin farklı unsurların bileşimleri ile ortaya çıkan, aralarında geçiş yapılabilen üç temel konumlu bir süreç olduğunu ileri süren B.Bass’ın görüşünü kabul etmiş ve iki tür liderlik türünün(dönüştürücü ve işlemci) birbirinin karşıtı olmadığını benimsemiştir.
Aşağıda alanda yüksek ilgi ve kabul gören Bass dönüştürücü liderlik modeli ele alınacak ve kapsamlı açıklamalar yapılacaktır. Ancak, gelecek yazılarımızda House ve Burns dönüştürücü liderlik modellerini daha ayrıntılı ve kapsamlı olarak inceleyip onlarla ilgili açıklamalar yapacağımızı da şimdiden bildirmek isterim.
Bass ; Doğrultulu Dönüştürücü Liderlik Modeli
Bernard M.Bass(1925-2007), House ve Burns liderlik modellerinden hareketle ve onların ışığı altında kendi dönüştürücü liderlik modeli ile ilgili çalışmaları gerçekleştirmiştir.
Temel aldığı House ve Burns modellerine göre daha bütünleştirici bir bakış açısına sahip olan Bass modelinde, dönüştürücü liderliğin ekonomik, sosyal ve uluslararası kriz ve buhran dönemlerinin olumsuz ortamlarında, toplumsal arayış içinde olan takipçi beklentilerine uygun olumlu dönüşümü gerçekleştirebilecek bir model olduğu ileri sürülmektedir.
Bu bağlamda modelde dönüştürücü ve işlemci liderlik tarzları ile bir süreç içinde ilişkilendirilmektedir. Ama bu süreçte her iki liderlik türü de iki karşıt uçta bağımsız(ya o, ya bu) liderlik türleri olarak konumlandırılmamıştır. Aksine her iki liderlik farklı unsurların bileşimleri ile oluşan çok boyutlu, aralarında geçiş yapılabilen üç temel konumlu bir süreç içinde tanımlanmaktadır.
Ayrıca Bass’ın dönüştürücü model çalışmasında House’ında kendi modelinde sözünü ettiği karizmatik etkinin önemli olduğu, ama dönüştürücü liderlik için tek başına yeterli bir unsur olmadığı, çeşitli faktörlerin de dönüştürücü liderlik oluşumu için gerekli bulunduğu ileri sürülmektedir.
İlave olarak Bass dönüştürücü liderlik modelinde, takipçilerin belirlenmiş olumlu kurumsal amaç, hedef ve vizyon doğrultusunda bilinçlendirmesini; kurumsal beklentilerin bireysel beklentilere göre öncelikli olduğu duygusunun takipçilerde yaratılması yanında(dönüştürücü unsurlar), takipçi bireysel beklenti ve yüksek düzeyde ihtiyaçlarının tatmin duygusunun yerleştirilmesinin(işlemci unsurlar), dönüşüm sürecini kolaylaştıracağı belirtilmektedir.
Modelde liderlik ile ilişkili yedi unsurun bir doğrultu üzerinde farklı oranda bileşimleri ile ortaya çıkmış dönüştürücü, işlemci ve bırakınız yapsınlar(laisse-faire) türü liderlik konumlandırması bulunmaktadır.
Bass kriz ve zor zamanlara en uygun ve etkili liderlik davranışının doğal olarak dönüştürücü liderlik olduğunu ileri sürmektedir. Ama kişilerin baskın liderlik tarzının, ölçülebilen bu yedi unsurun farklı bileşimleri ile ortaya çıkacağını da ilave etmektedir.
Bass Doğrultulu Dönüştürücü Liderlik Modeli Faktörleri
Bir doğrultu üzerinde birbirleri ile yumuşak geçişlere sahip Dönüştürücü, İşlemci ve Bırakınız yapsınlar tarzı liderliklerde farklı oranda bileşen unsurlar(faktörler) aşağıda açıklanmaktadır.
Bass bu faktörleri temel liderlik türleri itibarı ile ayrı ayrı gruplamamış, aksine tüm faktörleri tek bir süreçte farklı aşamalar şeklinde sınıflandırarak birbirleri ile doğrultulu bir ilişki içinde bulunduklarını ve aralarında geçişler olabileceğini göstermiştir.
Dönüştürücü Liderlik Faktörleri(1-4 Faktörler)
Dönüştürücü bir liderin, takipçilerini arzu ettiği yönde ve olumlu bir şekilde dönüştürebilmesinde, sahip olması veya kendinde geliştirmesi gereken dört önemli unsur(Faktör 1-4) aşağıda belirtilmektedir. Dikkat edileceği üzere bu faktörler takipçilerin olumlu bir şekilde kurumsal amaçları içselleştirmesini ve benimsemesini sağlayacak duygusal temelli yüksek düzeyde ihtiyaçlara yönelik özendirici(motive edici) faktörlerdir.
Faktör-1; Karizma-İdeal etki düzeyi : Liderin bir rol modeli olarak sahip olduğu karizma temelli özellik ve davranışları ile takipçilerini etkileme gücüdür. Takipçiler liderin karizmatik özellikleri ve davranışları ile yarattığı etki gücünü algıları ile değerleyerek onu tanımakta, benimsemekte ve kabullenmektedir.
Faktör-2; İlham verici motivasyon düzeyi: Bu etki liderin kurumsal amaç ve hedeflerle ilgili etkili ilham verici açıklamaları ve özendirmesi sonunda, takipçilerin bu amaç ve hedefleri içselleştirmeleri ve bir takım ruhu ile hareket ederek gerçekleştirmeleri hususunda kararlılık ve çabalarını arttırmaları ile ilgilidir.
Faktör-3; Entelektüel uyarı düzeyi: Liderin takipçilerini entelektüel düzeyde etkileyerek onların yaratıcı ve yenilikçi davranışlarla olağanın üzerinde başarılar elde edebilmesi yönündeki çabalarını özendirme, cesaretlendirme ve yönlendirmesi ile yarattığı etki düzeyidir.
Faktör-4; Bireysel ilgi düzeyi : Liderin grup üyeleri ve takipçilerine bireysel destek, yardım, anlayış ve ilgi göstermesi ile yarattığı etki düzeyidir.
Liderin takipçilerini dönüştürücü davranışlarında bu dört faktör önde gelen ve dikkat edilmesi gereken önemli unsurlardır.
Ama dönüştürmeyi gerçekleştirecek yukarıdaki temel unsurlar yanında destek olan diğer faktörler de bulunmaktadır. Örneğin takipçilerin bireysel beklentilerinin karşılanması ve düzeltici unsurlarla pekiştirilmesi gibi işlemci unsurlarda dönüştürücü davranışlara destek olabilmektedir.
İşlemci Liderlik Faktörleri (5-6 Faktörler)
Bu faktörler lider ve takipçileri arasında her iki tarafın fizyolojik ve güvenlik beklentilerine yönelik genellikle maddi unsurları içermektedir. Taraflar(lider ve takipçiler) önceden belirlenen sosyal takas sözleşmesi ile beklenen bireysel/kurumsal performansa karşılık verilecek ödüllendirme araçlarını açıklarlar. Başarılı performans karşılığı olarak ödüller takas edilir. İşlemci liderlik ile ilişkili iki önemli faktör(Faktör5 ve 6) aşağıdadır;
Faktör-5; Beklentileri karşılayan koşullara bağlı ödüller : Lider’in başarılı bir performans sonunda takipçilerinin bekledikleri ödülleri belirleyerek onların davranışlarını etkilemesini sağlayan unsurlardır. Bu etkileyici faktörler olumlu maddi beklentilerin karşılanmasına yönelik olduğundan somut özellikli ‘yapıcı unsurlar-faktörler’ olarak adlandırılmaktadır.
Faktör-6; İstisnalarla yönetim(Aktif ve Pasif) : Görevin gerçekleştirilmesi sürecinde takipçi hatalarının lider tarafından düzeltilmesi sürecindeki etkileyici faktörlerdir. Liderin yanlışlıkları kendisinin izleyerek görmesi ve düzeltmesi halinde ‘aktif’; kendisine verilen raporlarla fark etmesi halinde ‘pasif’ bir etkileme söz konusu olmaktadır. Bu faktörler ‘düzeltici unsurlar-faktörler’ olarak adlandırılmaktadır.
Dikkat edileceği üzere işlemci liderlik faktörler takipçilerin duygusal, sosyal, statü ve kendini tamamlama gibi yüksek düzeyde ihtiyaçlarına yönelik olmayıp daha maddi ve somut özelliklidir.
Liderlik İle İlişkili Olmayan(Bırakınız Yapsınlar) Faktörler (7.Faktör)
Dönüştürücü-işlemci- bırakınız yapsınlar liderlik doğrultusunun en ucunda liderlik davranışlarının herhangi bir şekilde tanımlanmadığı, başka bir deyişle, lider ile takipçileri arasında hiçbir şekilde özendirme, ödüllendirme, yapıcı veya düzeltici etkiler sağlayacak ilişkilerin bulunmadığı bir konumdur.
Faktör-7; Bırakınız yapsınlar : Liderin takipçileri ile herhangi bir ilişki kurmadığı, takipçilerin kendi karar ve davranışları ile görevlerin gerçekleştirildiği; başka bir deyişle liderlik özellik ve davranışlarının görülmediği, takipçilerce de liderlik algısının hissedilmediği bir konumdur. Lider görevi yapacak takipçileri tam anlamı ile serbest bırakmıştır. Takipçiler de direktif beklemeden, kimseye danışmadan kendi bildikleri şekilde karar ve davranışlarla görevlerini gerçekleştirmektedirler.
……………………………
Görüleceği üzere Bass’ın Doğrultulu Dönüştürücü Liderlik modeli 7 faktörlü bir modeldir. Bu faktörlerin 4 adeti Dönüştürücü liderlik; 2 adedi İşlemci liderlik; 1 adedi de liderlik algısının hissedilmediği unsurları tanımlamaktadır.
Bu bağlamda Dönüştürücü liderlerin, sadece House ve Burns modellerinde bulunan karizmatik etki, vizyon geliştirme, samimi insan ilişkileri ve benzer olguların ötesinde işlemci liderlik unsurlarından da faydalanarak; hatta tam serbestlik içindeki takipçi davranışlarını kabullenerek takipçilerini daha etkili olarak dönüştürebileceği ve dolayısı ile dönüştürücü liderlik oluşumunu daha da pekiştireceği ileri sürülmektedir.
Başka bir deyişle Bass Dönüştürücü Liderlik modeli bir toplumu, kurumu, grubu teşkil eden takipçileri eskisinden her açıdan farklı ve adanmış bir ruh yapısı ve olgu haline dönüştürmek için, hem dönüştürücü unsurlardan(karizmatik etki, ilham verici vizyon, entelektüel uyarı, bireysel ve samimi ilgi) ; hem işlemci unsurlardan(ödüllendirmeler ve istisnalarla yönetim), hem de gereğinde tam anlamı ile serbest bir yönetim tarzından yararlanılmasını önermektedir.
Bernard M.Bass’ın Dönüştürücü liderlik modeli, bütünleştirici bakış açısı ile oluşturulmuş lider merkezli bir modeldir. Takipçi merkezli liderlik çalışmaları ile desteklenerek uygulandığında arzulanan sonuçlara erişme olasılığının oldukça yüksek olduğu alan uzmanlarınca kabul görmektedir.
…………………………………..
Aşağıdaki görselde Dönüştürücü liderlik tarzına ilişkin tanımlama/farkındalık yaratma ve basit değerlendirme amaçlı olarak tarafımızdan oluşturulan bir soru formu bulunmaktadır.
Formda yer alan sorular özne lider kişinin Bass Dönüştürücü Liderlik modelinin altboyutları (7 faktör) itibarı ile değerlendirmesine yöneliktir.
Farkındalık yaratma ve alan uygulamalarında basit bir örnek teşkil etmesi amacı ile oluşturulan soru formunun bilimsel bilgi üretimine yönelik araştırmalar için yeterli olmadığını bilhassa belirtmek isterim.
