WEB sitemizde ‘İşletme Liderliği Alanında Takipçiler ve Takipçi Temelli Çalışmalar-1’ adı ile 05.Aralık.2023 tarihinde yayınladığımız giriş niteliğindeki yazımızda, işletme ve yönetim alanında çağdaş liderlik teorilerinin genellikle lider-merkezli çalışmalara odaklandığını, ama takipçi-merkezli çalışmaların da bulunduğunu belirtmiştik.
Takipçi-merkezli konulara odaklanan ilk yazımızda ‘Takipçileri’ özellikleri, becerileri, liderlikle bağlantılı önde gelen modelleri içeren genel bir bakış açısı ile ele alarak, sanayi öncesi ve sonrası dönemlerde Aristotle’dan (MÖ.384-322) Herbert Simon’a (1916-2001) uzanan bir yelpazedeki çalışmalar hakkında kısa bir bilgilendirme yapmış; Graen ve Uhl-Bien’in lider ve takipçileri arasındaki sosyal takas ilişkilerine odaklı ‘Etkili ve Sürekli Liderlik için LÜE (lider-Üye Etkileşimi) Teorisi Temelli Liderlik Modeli’, hakkında kapsamlı açıklamalarla bitirmiştik.
Kısa Bir Hatırlatma
Önde gelen bir takipçi odaklı teori olan Lider-Üye Etkileşimi (LÜE) Teorisi, lider ile grupta bulunan her bir takipçisi, başka bir deyişle, grubun üyesi arasında, karşılıklı bir ilişkinin bulunduğunu ileri sürmektedir.
Teoriye göre liderlik süreci de, lider’in özellik, becerileri ve davranışları yanında, bu karşılıklı sosyal takas ilişkilerinin sonucu olarak ortaya çıkmakta; aynı zamanda nitelik düzeyi de llderin biçim ve davranışlarını şekillendirmektedir.
Bu ilişki düzeyi de, lider ile grubun her üyesi arasında benzer değildir.
Bu bağlamda liderler her bir takipçisi ile geliştirdikleri farklı düzeydeki ilişkilerinin temelinde onlara yönelik farklı davranış biçimlerini benimser ve uygularlar. Başka bir deyişle lider ile takipçileri arasındaki karşılıklı ilişkinin düzeyi ve niteliği, liderin söz konusu üye/üyelere karşı davranışlarını da etkilemekte ve her farklı üye itibarı ile farklı davranış sergilemesine neden olmaktadır.
Takipçilere odaklanarak kaleme aldığımız bu devam niteliğindeki ikinci yazımızda, alanda önde gelen Kelley, Chaleff, Kellerman, Shamir ve Blackshear gibi öncü düşünürlerin, lider ve takipçileri arasındaki sosyal takas ilişkileri temelindeki çalışmalarını ele alarak inceleyeceğiz.
R.E.Kelley; Etkili Takipçi Sınıflaması
Robert E.Kelley, etkili bir takipçinin bireysel özellikleri itibarı ile coşkulu, hırslı, arzulu, ve kendine güvenen bir kişiliğe sahip bulunması gerektiğini ileri sürmekte; davranışları itibarı ile ise iki temel boyutta beş takipçi davranış türünü tanımlamaktadır.
Temel Boyutlar;
Kritik Düşünce Davranışı Boyutu (Bağımsız veya Bağımlı Takipçi Davranışı): Bağımsız davranış sahibi takipçiler kritik düşünce süreçlerinde kendilerine verilen bilgi ve verileri sorgulayan, tartışan, analizini yapabilen ve değerlendirerek davranışlarını sergileyen kişilerdir. Bu bağlamda yüksek düzeyde kritik düşünce davranışına sahiptirler.
Bağımlı davranış sahibi takipçiler ise, kritik düşünce süreçlerinde kendilerine verilen bilgi ve verileri herhangi bir şekilde sorgulamadan, değerlendirmeden kabul ederek davranışlarını belirleyen kişilerdir. Bu kişiler düşük düzeyde kritik düşünce davranışına sahiptirler.
Katılım Davranışı Boyutu (Aktif veya Pasif Takipçi Davranışı) : Aktif davranış sahibi takipçiler, görevleri ile ilgili olarak inisiyatif sahibi, görevin gerektirdiği davranışları liderin direktiflerini beklemeden kendi görüşleri ile gerçekleştirebilecek yüksek düzeyde katılımcı davranış sahibi takipçilerdir.
Pasif davranış sahibi takipçiler ise görevleri ile ilgili liderlerinden direktif beklerler. İnisiyatif kullanmazlar, kendi kararları ile davranış belirlemez ve uygulamazlar. Bu bağlamda pasif takipçiler düşük düzeyde katılımcı davranışlara sahiptirler
Takipçi Türleri;
Kelley, sözkonusu iki takipçi temel davranış boyutunda hazırlanan matrikste konumlandırılan beş takipçi türü tanımlamaktadır:
Pasif/Koyun Takipçiler (Bağımlı ve Pasif Davranış) : Kelley tarafından ‘koyun takipçiler’ olarak da adlandırılan bağımlı ve pasif davranış sahibi takipçiler hem kritik düşünce boyutunda, hem de katılım davranışı boyutunda düşük düzeyde konumlanan takipçilerdir. Bu takipçiler liderlerinden direktif almadan göreve başlamazlar, herhangi bir sorgulama ve tartışmaya gerek görmeden kendilerine söylenenleri yaparlar. Görevlerini yaptıktan sonra yeni bir görev için tekrar direktif beklerler.
Örnek/Yıldız Takipçiler(Bağımsız ve Aktif Davranış) : Bağımsız ve aktif davranış sahibi takipçiler her iki temel davranış boyutunda da yüksek düzeyde konumlanan en etkili takipçilerdir. Görevlerini lider tarafından verilen bilgileri, direktifleri sorgulayarak, tartışarak, analiz ve değerlendirme yaparak gerçekleştirirler. Sorumluluk almaktan ve kendi görüşleri doğrultusunda inisiyatif kullanmaktan kaçınmazlar. Gereğinde çözüm için alternatif yol ve yöntemleri önerirler. İnandıkları direktif ve yöntemlerin uygulanmasında liderin en özverili ve güvenilir yardımcılarıdır.
Yabancılaşmış Takipçiler (Bağımsız ve Pasif Davranış) : Bağımsız ve pasif davranış sahibi takipçiler kritik düşünde davranışı boyutunda yüksek, katılım davranışı boyutunda düşük düzeyde konumlanırlar. Liderin verdiği bilgileri, direktifleri kendi kendine sorgulayan, değerlendiren ama onunla tartışmayan ve uğraşmayan tiplerdir. İnanmadıkları konularda sorumluluk ve inisiyatif almazlar, katılımları da son derecede düşüktür. Bu yönleri ile ‘başına buyruk’ özellikli, olumsuz duruşlu, kurum ve görev faaliyetlerinde yabancı kalmış bir takipçi görüntüsü verirler.
Uyumcul /Evet Efendimci Takipçiler(Bağımlı ve Aktif Davranış) : Bağımlı ve aktif davranış sahibi takipçiler kritik düşünce boyutu itibarı ile düşük, ama katılım boyutu açısından yüksek düzeyde konumlanmışlardır. Kendilerine ne direktif verilirse verilsin, herhangi bir sorgulama ve değerlendirme yapmayan, tartışmayan, görüş bildirmeyen; ama görevlerini liderin direktifleri ve isteği doğrultusunda özverili çabalarla gerçekleştiren takipçilerdir. Kelley bu tür takipçileri ‘Evet Efendimci’ takipçiler olarak tanımlamaktadır.
Pragmatik Takipçiler (Orta düzeyde Kritik Düşünce ve Katılım Boyutu) : Her iki takipçi temel davranış boyutunda da orta düzeyde konumlanmış pragmatik takipçiler liderin bilgilendirmeleri, direktifleri, ve bu konularda kendi görüş ve düşüncelerini bildirme konularında ‘orta yolcu’ bir görünüm verirler. Genellikle sonuçların eyleme dönüşmesinde fazla katılımcı değillerdir. ‘Bekle ve gör’ politikası ile duruma ve gelişmelere göre hareket tarzlarını belirler.
I.Chaleff ; Cesaret Sahibi Takipçi Davranışları ve Modeli
Ira Chaleff, liderliğe destek ve karşı koyma davranış boyutları itibarı ile takipçileri dört tür olarak bir modelde sınıflandırmıştır:
Temel Boyutlar;
Liderliğe Destek Davranış boyutu, lider’in otoritesine takipçilerin olumlu veya olumsuz yaklaşması ve destekleyip, desteklememesi ile ilgilidir. Doğal olarak takipçilerin görüş, duygu ve algılarına göre lider verilen destek yüksek veya düşük düzeyde olabilmektedir.
Liderliğe Karşı Koyma Davranış boyutu, lider’in görüş, davranış ve otoritesine takipçilerin karşı koyma davranışı ile ilgilidir. Yine takipçilerin görüş, duygu ve algılarına göre lidere karşı koyma davranış düzeyi yüksek veya düşük olabilmektedir.
Takipçi Türleri;
Modelde sözkonusu iki temel davranış boyutunda konumlanan dört takipçi türü tanımlanmaktadır:
Kaynak takipçiler, liderliğe destek ve karşı koyma davranış boyutlarının her ikisinde de düşük düzeyde konumlanan takipçilerdir. Lidere ne destek verirler, ne de karşı koyma niyetleri vardır. Görevlerini sadece kişisel bir getiri sağlamak maksadı ile hiçbir şekilde ilgi göstermeden, benimsemeden yaparlar.
Bireycil takipçiler, Kelley modelindeki ‘yabancılaşmış takipçilere’ benzer, lidere destek davranışları düzeyi düşük, karşı koyma düzeyi yüksek olan takipçilerdir. Liderin verdiği bilgileri, direktifleri kendi kendine sorgulayan, değerlendiren ama onunla tartışmayan, uğraşmayan görevlerini benimsemeden gerçekleştiren, başına buyruk tiplerdir.
Uygulayıcı takipçiler de Kelley modelindeki ‘uyumcul/evet efendimci’ takipçi türlerine benzer özellikler taşırlar. Karşı koyma boyutu itibarı ile düşük, ama destek boyutu açısından yüksek düzeyde konumlanmış bu tür takipçiler, kendilerine ne direktif verilirse verilsin, görevlerini tartışmadan, görüş bildirmeden, liderin istediği doğrultuda özverili çabalarla gerçekleştiren takipçilerdir.
Ortak/İşbirlikçi takipçiler, her iki davranış boyutunda da yüksek düzeyde konumlanan takipçilerdir. Görevlerini, sorumluluk alarak, lidere güçlü destek vererek yaparlar. Gereğinde çözüm için alternatif yol ve yöntemleri önerirler, hatta bu konuda lider karşı koymaktan, onunla çatışmaktan kaçınmazlar. Her yönleri ile kurumsal amaçların gerçekleşmesi yolunda liderin iyi ve güvenilir takipçileridir.
Chaleff çalışmasında, ‘Ortak/işbirlikçi takipçilerin’, davranış tarzlarını sorumluluk ve katılımcılık itibarı ile ayrıca tanımlamıştır.
Ortak/İşbirlikçi Takipçilerin Cesaretli Takipçi Davranışları
‘Cesaretli Takipçi Davranışları’ adı ile tanımlanan davranış türlerinden ilk dört adedi iç/yakın grup üye özellikli takipçi davranışlarıdır. Beşinci takipçi davranış türü ise, kendini görev grubu içinde veya dışında konumlandıran takipçi davranışıdır.
Bu davranış eğilimlerini hisseden takipçilerin kendini grup içi veya dışında konumlandırması, gruba aidiyet ve bağlılık duyguları ile ortaya çıkmaktadır. Takipçiler algı ve içselleştirme itibarı ile kendilerini görev grubunun bir parçası(iç/yakın grup üyesi) olarak görebilmekte, veya aidiyet, adanmışlık, bağlılık itibarı ile kendini söz konusu grubun dışında(dış/uzak grup üyesi) hissetmektedir.
‘Cesaretli Takipçi Davranışları’ tanımlaması, takipçileri liderin direktif ve isteklerine hizmet eden pasif kişiler olarak görmemektedir. Aksine takipçiler ve lider birlikte ortak bir kurumsal amacın gerçekleştirilmesine hizmet etmekte olan aktif davranış sahibi kişilerdir.
Cesaretli takipçilerin liderle işbirliği içinde ortak kurumsal amaçlara hizmet ederken beş tür olarak tanımlanan davranış biçimleri aşağıdaki gibidir:
Sorumluluk alma davranışı(Grup-içi/yakın grup) : Bu davranış türü cesaret sahibi takipçilerin kendisi ve bulunduğu kurum ile ilgili sorumluluk duygusunu kapsamaktadır. Takipçi, kurumu için her türlü sorumluluğu taşımaya ve görev ile ilgili çalışmaları yapmaya hazırdır.
Hizmet etme davranışı(Grup-içi/yakın grup) : Cesaret sahibi takipçi mevcut görevine ilave olarak yeni sorumluluklar almaya ve daha fazla çaba göstererek çalışmaya ve hizmet etmeye hazırdır. Liderlerine güven duyarlar ve bağlıdırlar. Görevin başarılmasında lider kadar kararlı ve duyarlıdırlar.
Karşı durma davranışı(Grup-içi/yakın grup) : Cesaret sahibi takipçi, kurumsal amaç ve beklentilerin gerçekleşmesinde yanlışlıklar ve eksiklikler gördüğü takdirde sesini yükseltme, tartışabilme ve icabında lidere karşı koyma davranışı gösterebilme kararlılığı ve cesaretine sahiptir.
Değişimde katılım davranışı (Grup-içi/yakın grup) : Cesaret sahibi takipçiler, gerekli kurumsal ve yönetsel değişimlere açık, bu konuda yenilikçi ve yaratıcı eylemci davranışlara sahiptir. Kurulu düzen ve statüko taraflısı olmayıp değişim ve dönüşüm konusunda lider’in en büyük destekçisidirler.
Ahlaki davranış (Grup-içi veya dışı/yakın veya uzak grup) : Kurumsal beklentilerin gerçekleşmesi ile ilgili lider’in görüşlerinden farklı düşünen cesaret sahibi takipçiler yanlış veya eksik gördüğü, ahlaki bulmadığı konularda gerekli girişimleri yapmakta ve lider ile çatışmakta tereddüt etmezler. Girişimler, daha üst hiyerarşik yönetim düzeylerine itiraz ve/veya ihbar niteliğinde de olabilir. Daha da ötesi, cesaret sahibi takipçiler, olabilecek olumsuz sonuçları düşünmeden yanlış gördükleri, ahlaki bulmadıkları konularda istifa etmek haklarını kullanabilen kişilerdir.
Doğal olarak sözü edilen cesaretli takipçi davranış boyutları, lider davranışları ile ilişkili ve etkileşimlidir. Cesaret sahibi takipçiler sorumluluk ve hizmet bilinci yüksek, katılımcı, gereğinde tartışmacı, ve ahlaki davranış sahibi kişiler olarak liderin hizmet eden bir astından ziyade işbirliği içinde olan ortaklarıdır.
B.Kellerman; Takipçi Sınıflaması
Barbara Kellerman takipçileri liderlik sürecindeki katkı düzeyleri itibarı ile beş tür olarak tanımlamaktadır.
Ayrılmış takipçiler : Kendilerini grup içinde izole etmiş takipçilerdir. Görev ve liderin direktiflerini ilgi göstermeden ortalama çaba ile yaparlar. Bir bağlamda artık gruba, göreve yabancılaşmış kişilerdir.
Seyirci takipçiler : Olayları seyreden, ama katılmayan veya düşük düzeyde katılım sağlayan, grup aidiyeti ve bağımlılığı düşük olan, olayların seyrine göre hareket tarzı belirleyen takipçilerdir.
Katılımcı takipçiler : Görevin gerçekleştirilmesinde lider direktiflerini sorgulayan ve değerlendiren, sürece katkıda bulunma arzusu bulunan, gerekli zamanlarda görüş bildiren tartışmalara hazır takipçilerdir.
Eylemci takipçiler : Enerjik, hırslı, kararlı ve azimli takipçilerdir. Lidere güven ve bağlılıkları tam’dır. Görevin başarılı gerçekleşebilmesi için tüm bireysel becerileri ve olasılıkları kullanarak lider’in yönlendirmesi ve direktifleri doğrultusunda hareket ederler.
Ölümüne takipçiler : Bu takipçi türleri, adından anlaşılacağı üzere lider’e ve direktiflerine inanmış, o’na ölümüne bağlı takipçilerdir. Büyük bir adanmışlık, inanç ve çaba ile, lider direktiflerini sorgulamadan, görevlerini yerine getirme azmine sahiptirler.
B.Shamir; Takipçi Sınıflaması
Boas Shamir olumlu ve etkili takipçilerle ilgili belirli bir model kurmaktan ziyade takipçilerin lider ile ilişkilerini tanımlayan açıklamalar yapmıştır.
Liderin mutlak takipçileri: Bu ilişki düzeyinde lider takipçilerinin tutum ve davranışlarını etkilemekte, takipçiler de tamamen liderin öngörüleri ve yönlendirmesi doğrultusunda inanarak ve üstün gayret göstererek lideri takip etmektedirler. Bu tür ilişkide lider aktif , takipçiler ise pasif bir role sahiptir. Lider yönlendirir ve yönetir, takipçiler ise ona mutlak olarak uyar ve izler.
Lider davranışlarını etkileyen takipçiler : Liderin bu tür ilişkide takipçilerinin tutum ve davranışlarını etkilemesi mutlak olmayıp, takipçilerin özelliklerine bağlıdır. Bu bağlamda lider tutum ve davranışları takipçilerin özellik ve becerilerine bağlı olarak değişebilmektedir. Dolayısı ile bu tür ilişkide takipçi özellikleri lider davranışlarını belirleyebilmektedir.
Lider ikamesi olarak takipçiler: Bazı durum ve koşullarda liderlik oluşumu ve davranışlarına gerek bulunmayabilir. Örneğin konu uzmanı, bilgili, deneyimli, yetenekli ve yetkin takipçiler bir lidere gereksinim duymadan sorumlu oldukları görevlerini aktif bir şekilde gerçekleştirebilirler. Bu gibi ilişkilerde liderin karar ve davranışlara katılımı en az düzeydedir.
Liderliği oluşturan/yapılandıran takipçiler: Bu tür ilişkide liderliğin oluşması, ortaya çıkması tamamen takipçiler tarafından yürütülen bir süreçtir. Başka bir deyişle liderlik takipçilerin kararlaştırdığı ve oluşturduğu bir süreçtir. Takipçiler aralarında bir liderliğin oluşmasına karar verirler ve seçtikleri liderin yönetimini kabul ederler.
Takipçi liderler-Paylaşılan liderlikler: Bu tür ilişkide lider ile takipçileri arasında yetki aralığı son derecede düşük düzeydedir. Herkes aynı zamanda bir lider veya takipçi olarak davranabilmektedir. Durum ve koşullara uygun olarak liderlik, takipçilerin arasında bir sosyal sözleşme/mutabakat ile belirlenmekte, durum ve koşullar değiştiğinde liderlik de değişebilmektedir.
P.B.Blackshear; Tek Doğrultulu Takipçi Gelişim Modeli
P.B.Blackshear kurumlarda çalışanların, kurumsal amaçları gerçekleştirmek için daha başarılı sonuçlar alabilmesinin, takipçilerin gelişim düzeyinin arttırılması ile sağlanabileceğini ileri sürerek beş aşamalı bir takipçi gelişim modeli sunmaktadır.
Model’deki takipçi gelişimi aşamaları, Lider-Üye etkileşimi teorisinde sözü edilen iç/yakın grup üyeliğinden, dış/uzak grup üyeliğine uzanan bir gelişimi çağrıştırmaktadır. Blackshear kurumlarda performansı yükseltecek bu dinamik aşamaları, takipçi türleri olarak tanımlayarak bir doğrultu üzerinde sıralamıştır.
Doğrultu üzerinde konumlandırılmış takipçilerin, birinci aşamadan, beşinci aşamaya doğru gelişimlerinde, bireysel performansları daha da yükselecek ve dolayısı ile bu durum kurumsal performansı da arttıracaktır.
Doğrultu üzerinde; 1.Aşama: Çalışanlar,2.Aşama: Adanmış takipçiler, 3.Aşama: Katılım düzeyi yüksek takipçiler, 4.Aşama: Etkili takipçiler, 5.Aşama: Örnek takipçiler yer almaktadır.
İlk aşama olan “Çalışanlar” statüsünde, liderin dış/uzak grubunda bulundukları algısı ile hareket ederek, görevlerini ilgi göstermeden söylenildiği gibi yapan takipçiler, aşamalar ilerledikçe iç/yakın grup üyesi algısını kazanmakta, işlerini daha ilgili olarak, yüksek sorumluluk ve katılımcılık göstererek gerçekleştirmektedirler.
Son aşamadaki “Örnek Takipçiler” görevlerini lidere inanarak, destek olarak, özveri ile yapan, başka bir deyişle rol modeli özellikli ideal takipçilerdir.
…………………………..
Görüleceği üzere, alanda yapılan takipçi temelli çalışmalarda takipçilerin davranış boyutları, eğilimleri ve tipolojileri farklı isimlerle adlandırılmış olsa da, birbirlerine benzer niteliklerle tanımlanmışlardır.
Çalışmalar genellikle; (a) Takipçilerin bireysel özellikleri ve becerileri, (b) Performans odaklı etkili takipçi davranış boyutları, (c) Başarılı performans sağlayacak etkili takipçi tipolojileri/türleri, (d) İyi ve etkili takipçi oluşturma/geliştirme odaklı süreç çalışmaları, (e) Lider davranışlarını etkileyen takipçi özellikleri, davranışları ve türleri, ile diğer farklı boyutlar ve unsurlar itibarı ile ele alınmakta ve gerçekleştirilmektedir.
……………………………
Liderlik ve takipçileri hakkında devam niteliğindeki bu ve önceki yazımızda belirttiğimiz bir ifadeyi tekrarlamak isteriz.
Bir lider’in oluşması, ortaya çıkması için, davranışlarını yönlendireceği takipçilerinin bulunması gerekmektedir. Ast veya takipçi bulunmayan bir süreç’te liderlik olgusundan bahsedilemez. Performans ve kurumsal başarının da sadece lider ile sağlanması mümkün görülmemektedir.
Ancak alanda yapılan tüm bu takipçi-merkezli çalışmalar, lider-merkezli çalışmalar yanında sayıca çok düşük kalmaktadır. Ayrıca gerçekleştirilen çalışmalarda genellikle tanımlamaların ötesinde takipçilerle ilgili çok dikkat çekici sonuçlara/bulgulara rastlanmamaktadır.
Bu nedenle işletme ve yönetim liderliği alanında lider-merkezli çalışmalara gösterilen ilginin, takipçi-merkezli çalışmalara da yöneltilmesi hususu önem kazanmaktadır.
Konu ile ilişkili meslektaşlarıma çalışmalarında başarılar dilerim.