Bugünkü yazımda, uluslararası işletmecilik ve ticaret alanında profesyonel çalışmalar gerçekleştiren meslektaşlarımın ilgisini çekeceğini düşündüğüm bir konuda genel açıklamalar, ve uygulamaya yönelik bir ölçümleme yöntemi yer alacak.
Gerekli üretim faktörlerine/girdilere sahip olan veya onlara kolay erişebilen, ve üretim aşamasında değer yaratan yetkinliklere sahip olan ülkelerde yer alan işletmeler, kaynak ve yetkinlikleri aynı düzeyde bulunmayan diğer ülkelerdeki işletmelere göre daha verimli mal ve hizmet üretmekte, dolayısı ile ürünlerine talep olmaktadır. Her ülkenin de sahip olduğu kaynak ve yetkinlikleri açısından faklı mal ve hizmetlerde üretim verimliliği bulunmaktadır.
Küreselleşme ile daha da hızlanan uluslararası ekonomik faaliyetlerin ardında yatan temel neden, faaliyetleri gerçekleştiren ülkelerin, karşılıklı olarak yaptıkları ticari faaliyetlerin sonucundan yarar sağlamasıdır. İki taraflı yarar sağlanmasındaki temel unsur ise, taraf ülkelerin mübadele konusu mal üretimlerinde yüksek verimlilik elde ederek üstünlüğe sahip olmalarıdır.
Bir ülkenin, diğer ülkelere kıyasla üstünlüğü, sözkonusu ülke toplumunun sahip bulunduğu verimli kaynak, üretim faktörleri, iş süreçleri, yönetim politikaları ile; yetkin sosyal ve ekonomik kurumlarının(işletmeler) yeteneklerini kullanarak yaptığı herhangi bir ekonomik faaliyeti, diğer ülke toplumlarından daha verimli ve etkili olarak gerçekleştirmesi durumunda ortaya çıkmaktadır.
Bu bağlamda, ülkelerin birbirleri ile ticaretinde üstünlüklere sahip bulunma konusunun iki boyutta ele alınarak incelenmesi gerektiğini söyleyebiliriz:
Karşılaştırmalı Üstünlükler(Comparative Advantages) :Bu bakış açısından hareket eden uzmanlar, ülkeler arası ticarette üstünlüklerin, ülkenin sahip olduğu üretim faktörleri ve üretim yetkinliklerinden oluştuğunu ileri sürmekte, ve bu duruma göre de ülkelerin, üretimde verimliliği gerçekleştirmeye yarayabilecek her türlü üretim faktörlerini temel alan faaliyetlerini ve ticaret politikalarını geliştirmelerini önermektedirler. Bu bakış açısı makro odaklı olup, ekonominin bir bütün olarak ele alınıp, çeşitli kriterler itibarı ile ülkeye özgü üstünlüklerin incelenmesi ve geliştirilmesine odaklı çalışmalara yoğunlaşmaktadır. Bu çalışmalar, ülkeler arası ticaretin nedenleri, üretim faktörleri ve ticaret politika yönetimlerinin sağladığı avantajlar konularında açıklamalar geliştirmeye gayret eden klasik çalışmalardır.
Rekabet Üstünlükleri (Competitive Advantages): Diğer bir görüş, karşılaştırmalı üstünlüklere sahip ülkelerin avantajlı olduğunu kabul etmekle birlikte, ülkede sınırötesi faaliyetleri yürütecek ekonomik kurumların, işletmelerin sahip oldukları yetkinliklerinin ülkelere üstünlük kazandırdığını ileri sürmektedir. Bu görüş sahipleri, üstünlük kazanımı konusunda analizlerini işletmelerin stratejik üstünlüklerine dayandırmakta, çalışmalarına işletmenin temel yeteneklerinin geliştirilmesini sağlayacak konuları dahil etmekte, başka bir deyişle, mikro temelde, işletmeye özgü üstünlüklere odaklı çalışmalara ağırlık vermektedir. Mikro temelli çalışmalar işletmelerin sınırötesi/uluslararası piyasalarda nasıl rekabet üstünlüğü sağlayabileceği ve sürdürebileceği ile ilgili stratejik yönetim analiz ve uygulamalarından yararlanılarak gerçekleştirilmektedir.
Tüm bu açıklamalardan hareketle, bir ülkenin diğer ülkelere göre karşılaştırmalı üstünlüğünün, sahip olduğu üretim faktörleri vasıtası ile toplumsal üretimin yüksek verimlilik sağlayacak ekonomik faaliyetlere kaydırılması ile kazanılabileceği söylenebilir. Uluslararası rekabet gücü de, sözkonusu ülkenin sosyal ve ekonomik kurumlarının(işletmelerinin) sınırötesi/uluslararası piyasaların koşullarına ve standartlarına uygun ticaret konusu mal ve hizmetleri üretebilme yeteneği ile kazanılabilmektedir.
Ancak uluslararası işletmecilik literatüründe ‘karşılaştırmalı üstünlükler’ ve ‘rekabet üstünlükleri’ kavramlarının birbirlerinin yerine kullanıldığı ve anlam karışıklığı yarattığı da bir gerçektir. Örneğin Dünya Ekonomik Forumunun ülke temelli karşılaştırmalı üstünlüklere odaklanarak belirlediği kriterlerden yararlanarak oluşturduğu endeks, ‘Küresel Rekabet Gücü’ olarak adlandırılmış olup alan çalışmalarında böyle tanınmaktadır. Bu adlandırmanın şimdilik çok sorun yarattığını da söyleyemeyiz. Dolayısı ile biz de aşağıdaki paragraflarda yer alan açıklamalarda karşılaştırmalı veya rekabet üstünlüğü” sıfatlandırmalarını orijinal çalışmaların adlandırılmasına sadık kalarak aynı şekilde kullanacağız.
Aşağıda ülke ve sektör düzeyinde ‘Karşılaştırmalı Üstünlük’ sağlanabilmesi ile ilgili konular ülkeye özgü üstünlüklere odaklı olarak ele alınacak ve incelenecektir.
Yakın bir gelecekte başka bir yazımda da ülke ve sektör düzeyinde ‘Rekabet Üstünlüğü’ kazanımı konusunda işletmelere özgü üstünlüklere odaklı açıklamalar yapacağımı şimdiden bildirmek isterim.
Ülke ve Sektörel Düzeyde Üstünlük Kazanımı ve Ölçümü
İktisatçı bilim insanlarının çalışma alanına giren, ülke ve sektörel düzeyde üstünlük kazanımı ve ölçülmesi konusunda, üzerinde tam bir anlaşma sağlanmış yöntem bulunmamaktadır.
Ancak bu konularda yaygın olarak üç temel yaklaşımın var olduğu kabul edilmektedir.
Makroekonomik yaklaşım: Bu yaklaşımda ülke ekonomileri bir bütün olarak ele alınmakta ve belirlenmiş kriterlere göre derecelendirilmektedir. Kriterler ülke toplumlarındaki; altyapılar, kurumlar, düzenleyiciler, sağlık, eğitim, ürün, emek ve finans piyasalarının etkinliği, yenilikçilik ve gelişmişlik gibi çeşitli faktörler ve altfaktörlerden oluşturulmaktadır. Bu yaklaşımda amaç, ülkeleri rekabet güçlerine göre sıralamak, gelişim sağlayacak yararlı faktör ve araçlara dikkat çekmektir. Dünya Ekonomik Forumu(World Economic Forum-WEF) tarafından hazırlanan “Küresel Rekabet Endeksi” ülkeleri bu tür bir makroekonomik ölçümleme ile derecelendirmektedir.
Mikroekonomik yaklaşım: Sınırötesi ticarete giren ülkelerde, sektörleri ve altsektörleri belirli kriterler(göreli fiyatlar, fiyat/maliyet marjları, piyasa payları, verimlilik, v.b) itibarı ile inceleyerek, sektörel rekabet gücü ve karşılaştırmalı üstünlüğünü belirleme ve sağlamaya yönelik çalışmaları içeren bir yaklaşımdır.
Ticaret Verileri yaklaşımı: Temeli mikroekonomik olan bu yaklaşımda, ülkelerdeki sektörlerin karşılaştırmalı üstünlükleri, “açıklanmış ticaret verilerine” dayalı endeksler vasıtası ile dış ticaret performanslarının analizi ile yapılmaktadır.
Aşağıda sadece basit ve yararlı bir yöntem olan, ülke ve sektörde ticaret verileri temelli karşılaştırmalı üstünlükleri ölçümleme çalışmaları hakkında bilgi verilecektir.
Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler(AKÜ) Endeksleri
Daha önce belirttiğimiz gibi, ülkelerin üstünlüğüne odaklı Dünya Ekonomik Forumu’nun “Küresel Rekabet Endeksi” ülkeleri belirli kriterlere göre değerlendirerek rekabet gücü sıralamasında bütünsel ekonomisi ile derecelendirmektedir. Önemli ve yaşamsal sektörler hariç tüm sektörlerle ilgili çalışmalara pek rastlanılmamaktadır.
Sektörel bazda karşılaştırmalı üstünlükler çalışmaları yapmak isteyenlerin başvuracağı yararlı yöntemler arasında Liesner, Balassa ve Vollrath Endeksleribulunmaktadır.
Sözkonusu endeksler ülkelerdeki sektörlerin üstünlüklerini/rekabetçi güçlerini, resmi makamlar ve çeşitli kaynaklarca açıklanan ticaret verilerini temel alan dış ticaret performansı ölçümü ile hesaplamakta ve karşılaştırmaktadır. Bu nedenle de endeksler “Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler Endeksi-AKÜ (Revealed Comparative Advantages-RCA)” olarak adlandırılmıştır. Endeks çalışmalarında bir ülkenin mal veya sektör bazında karşılaştırmalı üstünlüklere sahip olup olmadığı, söz konusu sektör bazında ihracatının yapısı ile belirlenmektedir.
Aşağıda alanda önde gelen AKÜ çalışmalarından Balassa endeksi kapsamlı olarak açıklanacaktır.
Balassa; Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler(AKÜ) Endeksi
Liesner’in AKÜ çalışmasını daha da geliştirmiş olan Macar iktisatçı Bela Balassa bir ülkenin(anaülke) sektör bazında karşılaştırmalı üstünlüğünün ölçülmesinde, rekabet gücü endekslerinde yer alan tüm bileşen ve faktörlerin belirlenmesine gerek olmadığını; Liesner endeksinde olduğu gibi sadece açıklanmış ihracat verilerinin biraz daha kapsamlı olarak oranlanması yöntemi ile karşılaştırmalı üstünlüğünün ölçülerek belirlenebileceği görüşünü öne sürmüştür.
Bu görüş gerçekten akla yakın olup, yöntem itibarı ile de herkesin kullanabileceği basitliktedir.
Akla yakındır çünkü, eğer ülkedeki bir sektörün ihracat tutarı, ülkenin toplam ihracatında önemli bir paya sahipse; ve hesaplanmış bu oran diğer ülkelerdeki aynı hesaplamalara göre elde edilmiş sonuçlardan daha yüksek ise, ülkenin o sektörde diğer ülkelere göre karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olduğu açıktır.
Yöntem de aşağıdaki formülde görüleceği gibi son derecede basittir:
Balassa AKÜ = (Eij /Eit) / (Enj / Ent)
“İhracat Performans Ölçütü” veya “Göreli İhracat üstünlüğü” olarak da bilinen Balassa Formül’ünde;
–AKÜ= Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlük
–Eij= Anaülkenin J malı/sektörü ihracatı
–Eit= Anaülkenin toplam ihracatı (tüm mal/sektörler)
–Enj= Diğer ülke/ülkeler grubu J malı/sektörü ihracatı
–Ent= Diğer ülke/ülkeler grubu toplam ihracatı (tüm mal/sektörler)
–(E=İhracat; i= Anaülke; j= mal veya sektör; n= Diğer ülke/ülkeler grubu; t= Tüm mallar/sektörler grubu)
Formül aslında göründüğünden çok daha basit olarak aşağıdaki şekilde de yazılabilir;
[(Anaülkenin J malısektörü ihracatı) / (Anaülkenin Toplam ihracatı)]
Bölü
[(Diğer ülke-lerin J malısektörü ihracatı) / (Diğer ülke-lerin Toplam ihracatı)]
Endeks kısaca, bir ülkenin(anaülke) herhangibir mal/sektördeki ihracatının toplam ihracatı içindeki payını, diğer ülke/ülkeler grubunda aynı hesaplama ile bulunan pay’ı ile karşılaştırmaktadır. Hesaplanan AKÜ >1 ise anaülkenin sözkonusu sektörde karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olduğu söylenebilir. Aksi durumda (AKÜ<1) ülkenin sektörel bazda diğer ülkelere göre karşılaştırmalı zayıflığı sözkonusudur.
Ayrıca görüleceği gibi, endeksde, ülkedeki üretim faktörlerinin donanımından ziyade, ülkenin sınırötesi ticaret verilerine(sadece ihracat performansı) dayalı olarak hesaplamalar yapılmaktadır. Endeks’in basit, ve ticari verilere erişiminin nisbeten kolay olması nedeni ile Balassa formülü sektör, sektöriçi ve altsektör kıyas hesaplamalarında yaygın olarak kullanılmakta, bu sayede de ülkeler arası karşılaştırmaların yapılması kolaylaşmaktadır.
ÖRNEK-A: Farazi bir örnek vermek gerekirse;
-EFTA ülkesi olan İzlanda’nın(anaülke) İ ürünü ihracatı tutarı 400.(000.000).-Euro’dur.
-EFTA ülkesi olan İzlanda’nın(anaülke) tüm mallar itibarı ile toplam ihracat tutarı 300.000.(000.000).- Euro’dur
-EFTA ülkelerinde İ ürününün toplam ihracat tutarı 10.000.(000.000).- Euro’ dur.
-EFTA ülkelerinin tüm mallar itibarı ile toplam ihracat tutarı 2.400.000.(000.000).- Euro’dur.
Balassa endeksine göre;
İzlanda’nın İ ürünü sektöründe; AKÜ = (Eij /Eit) / (Enj / Ent)
AKÜ= (400 / 300.000) / (10.000 / 2.400.000) = 0,31 <1
Hesaplama sonucu 1’den küçük çıktığı için, İzlanda’nın İ ürünü sektöründe EFTA ülkeleri grubuna kıyasla karşılaştırmalı bir üstünlüğü bulunmamaktadır.
ÖRNEK-B: Farazi ikinci bir örnek verelim;
-MERCOSUR ülkesi olan Uruguay’ın(anaülke) İ ürünü ihracatı tutarı 5.000.(000.000).-USD’dir.
-MERCOSUR ülkesi olan Uruguay’ın(anaülke) tüm mallar itibarı ile toplam ihracat tutarı 300.000.(000.000).- USD’dir.
-MERCOSUR ülkelerinde İ ürününün toplam ihracat tutarı 30.000.(000.000).- USD’dir.
-MERCOSUR ülkelerinin tüm mallar itibarı ile toplam ihracat tutarı 2.400.000.(000.000).- USD’dir.
Balassa endeksine göre;
Uruguay’ın İ ürünü sektöründe; AKÜ = (Eij /Eit) / (Enj / Ent)
AKÜ= (5.000 / 300.000) / (30.000 / 2.400.000) = 1,32 >1
Hesaplama sonucu 1’den büyük çıktığı için, Uruguay’ın İ ürünü sektöründe MERCOSUR ülkeleri(Arjantin, Brezilya, Paraguay, Uruguay, Venezuela(beklemede) + gözlemci 7 ülke)grubuna kıyasla karşılaştırmalı bir üstünlüğü sözkonusudur.
Ülkelerin önde gelen mal/ürün veya sektörler itibarı ile karşılaştırmalı üstünlükler çalışmaları çeşitli kamu ve özel kuruluşlarca yapılmakta ve yayınlanmaktadır, ama binlerce kalemden oluşan tüm mal/ürün itibarı ile yapılmış çalışmalara rastlamak/erişebilmek pek kolay değildir.
Yine de gerektiğinde, değerli meslektaşlarımız ulusal veya uluslararası farklı mal sektör/pazarlarında, açıklanmış ticaret verilerini(ihracat performansı itibarı ile) yukarıdaki şekilde hesaplayarak, ilgili oldukları mal/sektörlerde karşılaştırmalı üstünlükleri hakkında belirsizliği nispeten giderici, ufuk açıcı bilgiler edinebilirler.
Çözüm Balassa AKÜ Endeksinde…