İşletmelerde tarih boyunca görülen sosyal yapılandırmalar, işin doğası gereği, önce verimlilik amacı ile bölünerek farklılaştırılan işlerin, daha sonraları koordinasyon ve denetim sağlamak için bütünleştirilerek gruplandırılması sonucu ortaya çıkmaktadır.
Bütünleştirme aşamasında bir araya getirilerek gruplandırılan işlerin ortaya çıkardığı işletme yapıları basit, basık-sivri, kurmay-komuta, merkezi-merkezkaç ve biçimselleşmiş-biçimselleşmemiş yapılar olabilmektedir.
İş yaşamında iş’e yeni başlayan girişimlerde basit bir yapılanma görülmektedir. Bunun ötesinde bütünleşme sürecinde kendine uygun bir bölümlendirme türüne göre bölünen iş’leri gruplandırmış olan işletmede; (a) Emir-komuta(yetki) ilişkileri açısından farklı yönetim kademelerine ve yönetim/denetim alanlarına sahip olarak ‘basık veya sivri’ olarak görünebilmekte, (b) Yetkilendirmenin bir unsuru olan kararların üst veya alt kademelerde alınmasının durumunda ‘merkezi ve merkezkaç’ bir yapı özellikli olabilmekte, (c) Kademelerdeki yönetici yetkilerinin genel olarak tam veya eksik(kısıtlı) olarak belirlenmesi sonucunda ‘komuta veya kurmay’ görünümüne sahip olabilmekte, (d) Yine emir-komuta düzeninin iletişiminde yazılı veya yazılı olmayan, standartları belli olan veya olmayan yöntemlerin kullanımı soncunda ‘biçimselleşmiş ve biçimselleşmemiş’ bir yapıda bulunabilmektedir.
Emir-komuta ilişkileri sonucunda farklı görünümde oluşan işletme yapıları yanında, çevreye duyarlı yapılar(mekanik-organik), ve işletme literatüründe önemli düşünür ve araştırmacıların kendi geliştirdikleri farklı yapı konfigürasyonları(tipolojiler) da bulunmaktadır.
İşletme literatüründe önde gelen araştırmacı düşünürlerden Charles Handy’nin kurum kültürü temelli yapı tipolojisi ve yonca yapı türü de, değişik bakış açılarından işletme yapı konfigürasyonları arasında yer almaktadır.
Bu yazımızda düşünürün, kurum kültürü temelli işletme yapı tipolojisini kapsamlı olarak ele alıp inceleyeceğiz. İlerideki yazılarımızda aynı düşünüre ait yonca yapı türü, ve farklı düşünürlerin ortaya çıkardıkları farklı işletme yapı konfigürasyonlarını da ele alarak inceleyeceğimizi şimdiden bildirmek isterim.
C.Handy ‘Yönetim Tanrıları’ Atıflı Kültürel Temelli İşletme Yapıları Tipolojisi
İrlanda asıllı bir yönetim düşünürü olan Charles Handy(1932), ‘Gods of Management- Yönetim Tanrıları’ adlı kitabında, günümüz işletmelerinde görülebilen yapısal konfigürasyonların kültürel özellikler itibarı ile antik Yunan mitolojisinin önde gelen dört tanrısının sahip bulunduğu bakış açıları, görüşleri ve davranış biçimleri ile benzeştiğini ileri sürmekte; ve benzeşim içindeki kültürel temelli çağdaş yapıları önde gelen dört tanrıya atıf yaparak – Zeus, Apollo, Athena, ve Dionysus– onların belirgin karakter ve özellikleri temelinde sınıflamaktadır.
Aşağıda, antik yunan mitolojisinde önde gelen dört tanrının özellik ve davranışları ile benzeşim gösteren C.Handy kültürel temelli işletme yapı konfigürasyonları açıklanmaktadır.
Tanrı ZEUS; Güçlü, Karizma Kaynaklı Otoriter Kültür / Örümcek Ağı Yapısı
Tanrı Zeus, antik çağda Olympus dağında yaşayan Yunan tanrıları arasında en güçlü, en korkulan, karizmatik, ve yetkin yönetim becerileri ile inananlarına yarar sağlayan; bir bağlamda ailesini koruyan, geliştiren ‘baba’ niteliklerine sahip, sözü dinlenen, dediği dedik, karizma sahibi otoriter bir tanrıdır.
Handy’nin, bilinçli zihinsel tahmin ve öngörüleri ile vizyoner ve sorun çözücü akil bir lider olarak tanımladığı Tanrı Zeus’un özellikleri ile bağdaştırdığı, benzeşim içindeki çağdaş işletmelerde de, güç ve yetki, aynen Tanrı Zeus’da olduğu gibi, üst yönetim kademesindeki lider ve yakın iç grubunda toplanmıştır.
Tüm kararlar, yönetim ve yönlendirmeler lider ve üst yönetim tarafından gerçekleştirilmektedir. Yüksek merkezileşme derecesine sahip, biçimselleşme düzeyi düşük olan bu konfigürasyonda, lider ve üst yönetim, kendi karizmatik kişiliklerinden kaynaklanan görüş ve inisiyatifleri doğrultusunda, içgüdülerine dayalı merkezi bir yönetim uygulamaktadır. Ast’ların çoğu konuda takdir hakkı bulunmamaktadır. Çalışanların görevleri, sadece üst yönetim tarafından kendilerine verilen iş’leri, emredildiği ve söylendiği şekilde yapmaktır.
Zeus özellikleri ile bağdaştırılan bu tür çağdaş işletme yapılarında üst yönetimdeki karizmatik lider ve yakın iç grup üyeleri uzmanlık ve deneyim sahibi kişilerdir. Ayrıca birbirlerini iyice tanıyan üst yönetim grup üyeleri arasında güven, sorumluluk, dayanışma düzeyi de yüksektir.
Üst yönetim içinde sorumluluk ve görev bilinci yüksek lider ve üyeler görüş ve düşüncelerinde yaşam süresince elde ettikleri deneyim ve içgüdü kaynaklı inisiyatifleri ile hareket ederler. Bireysel görüşler farklı olabilmesine rağmen, sonuçta grup kararı olarak benimsenir ve birlik ve beraberlik içinde gerçekleştirilir. Ortaya çıkan olumlu/olumsuz sonuçları tüm üst yönetim grup ahenk ve davranışı içinde kabul ederler.
Üst yönetim arasında grup dayanışması ve deneyimlere güven o kadar güçlüdür ki, kararların alınmasında somut verilerin analitik analizinden ziyade, üyelerin zihinsel tahmin ve öngörüleri daha etkilidir.
Tanrı Zeus atıflı işletme konfigürasyonlarının sembol şekli örümcek ağıdır.
Sembolün merkezinde tüm yapıyı oluşturan lider ve üst yönetim bulunmaktadır. Merkezden kenarlara doğru giden ağ yapısı geleneksel işlevsel bölümlendirme ile oluşturulan departmanlar/bölümleri temsil etmektedir.
Sembol örümcek ağının merkezindeki lider ve yakın iç grubu işletmeyi kendi deneyimleri, zihinsel tahmin ve öngörüleri ve görüşleri doğrultusunda yönetmektedirler. Daha önce belirtildiği gibi kenarlara uzanan departman/bölümlerde çalışanların hiçbir yetkisi bulunmayıp sadece kendilerine emredilen işleri yaparlar. Bu yüzden de bu işletme konfigürasyonunu temsil eden örümcek ağı şeklindeki sembolü, yukarıdan aşağıya hiyerarşik bir düzen görüntüsünde olmayıp, lider ve yakın iç grup üyelerden oluşan üst yönetimi merkeze alan ve kenarlara doğru ilerletilen güçlü ve otoriter bir yönetim ve yönlendirme faaliyetini temsil eden görünümdedir.
İş yaşamında girişim aşamasındaki yeni kurulan küçük ölçekli işletmelerde işletme yapı ve yönetim sistemleri, genellikle Zeus özellikli örümcek ağı şeklindedir. Bu tür işletmelerde kurucu lider ve onun yakın yönetimi, kendi deneyimleri, uzmanlıkları, bakış açıları ve içgüdüleri ile fazla yetki devri yapmadan ve formel bir analize dayanmayan merkezi zihinsel kararlar ve davranışlar ile yönetilmeye ve geliştirilmeye çalışılır.
Tanrı APOLLO; Geleneksel Bürokratik Kültür / Tapınak Yapı
Yunan mitolojisinde Tanrı Apollo düzen ve kuralların tanrısıdır. Onun bulunduğu ortamlarda her şey biçimsel bir düzen içinde gerçekleştirilmektedir.
Tanrı Apollo özellikleri ile bağdaştırılan benzeşim içindeki çağdaş işletmelerde de, iş ve görevler açık olarak belirlenmiş ve tanımlanmış; görevleri gerçekleştirecek alan uzmanı kişiler de liyakat ve uzmanlıkları temelinde atanmış, sorumlulukları da belirlenmiştir.
Her iş belirlenmiş kurallara ve prosedürlere göre yukardan aşağıya yetki göçerilmesi ile çalışanlara devredilmiş olup yetkiler dahilinde işler gerçekleştirilmekte, sorumluluk taşınmaktadır.
Bu tür işletme yapılarında biçimselleşme düzeyi yüksektir. Yukarıdan aşağıya hiyerarşik düzende biçimselleşmiş kural ve prosedürlerle görevler yapılır ve arzulanan amaçlar gerçekleştirilmeye çalışılır.
Astlar iş/görev tanımlarını, verilen yetki sınırları içinde gerçekleştirmekle sorumludurlar. Liderler ve üst yönetim kurumsal kararlar veren, yönlendirmeyi ve gerekli denetimi sağlayan kişilerdir.
Doğal olarak bu organizasyonlar mekanik yapı görünümlü, çalışanları da aynı şekilde değerlendiren klasik yönetim yaklaşımını temsil eden bir görünümdedir. Tıkır, tıkır çalışan makine özellikli aşırı hiyerarşik ve bürokratik düzen içindeki bu yapı konfigürasyonunda lider, yönetici ve çalışanlar akılcı, analitik düşünce sahibi, rasyonel davranışlar gösteren kişilerdir. Sınırlı bireysel inisiyatif kullanımı ile gerçekleştirilen görevler arasında yüksek düzeyde bağımlılık bulunduğundan, görev yaparken yaşanan stres düzeyi de yüksek olabilmektedir.
Zeus türü işletme yapıları ve yönetim anlayışının tamamen aksi bir yapı olan Apollo türü işletme yapı ve yönetimi tapınak sembolü ile temsil edilmektedir.
Yunan tapınakları kendini taşıyan güçlü ayaklar/sütunlar üzerine inşa edilen bir üst çatıdan oluşmaktadır. Yapıyı taşıyan güçlü sütunlar ise, yetki sahibi olan ve konularında uzmanlaşmış yönetici ve çalışanların bulunduğu, yukarıdan aşağıya hiyerarşik, kural ve prosedürlerle biçimselleşmiş, esnek olmayan sert ve bürokratik yapıyı temsil ederler.
İş yaşamında büyük ölçekli, kurumsal altyapıya sahip, olgunluk evresindeki işletmelerde bürokratik ve yukarıdan aşağıya yüksek düzeyde biçimselleşmiş hiyerarşik yapı ve yönetim sistemleri, genellikle Apollo özellikli tapınak türüdür. Örneğin işbirimleri ve bölümlerarası bağımlılık derecesi yüksek büyük ölçeklere sahip sektörlerde yüksek düzeyde biçimselleşmiş, bürokratik, yukarıdan aşağıya hiyerarşik yapı ve yönetim, Handy tipolojisindeki Apollo özellikli yapı ve yönetim sistemleri ile benzeşim içindedir.
Tanrıça ATHENA; Görev Odaklı, Sorun Çözücü Kültür / Takım Esaslı Yapı
Yunan mitolojisinde başarılı ve yenilmez lider Odysseus’un ve onun güçlü ekibinin patronu sayılan Tanrıça Athena, her koşulda metin ve azimli, yenilgiyi kabul etmeyen, karşılaştığı sorunlara ekip çalışması ve esnek bakış açıları ile çözümler bulan, bu bağlamda iflah olmaz mücadeleci ve savaşçı bir tanrıçadır.
Tanrıça Athena özellikleri ile bağdaştırılan benzeşim içindeki çağdaş işletmelerde de görülen bu yapı, nispeten biçimselleşmiş, ama merkezkaç(düşük merkezileşme) özellikli, iş ve görevleri en iyi şekilde gerçekleştirmeye, ve karşılaşılan sorunlara çözüm bulmaya yönelik sonuç odaklı esnek bir konfigürasyona sahiptir. Genellikle kendini yöneten, kararlarını kendileri alan ve takdir haklarını kullanarak işlerini yapan, belirli sayıda görev alanı yetkisel bağlamda güçlendirilmiş uzmanlardan oluşmuş görev takımları, esnek, dinamik davranışlara sahiptir.
Ortaya çıkan farklı, değişik büyük veya küçük ölçekli sorunları, çözmeye çalışan görev takımları benzeri yapıda liderler, emredici ve tek karar verici olmayıp, yaratıcı çözüm önerileri getirebilecek yetkinlikte takım üyelerini cesaretlendiren, destekleyen liderlik davranışlarına sahiptir.
Zeus türü işletme yapılarında birbirine güvenen, destekleyen, makam ve mevkiye dayalı güçlü vizyon, yetki ve otorite sahibi devamlı ve değişmeyen, akil kişilerden oluşan bir üst yönetim grubuna benzer olmakla beraber, Athena özellikli yapılarda tartışma ve ikna yöntemleri ile çözümler yaratan uzmanların görevleri, sorunun çözülmesi ertesinde veya gerektiğinde sonlandırılabilmektedir.
Athena türü yapı ve yönetim sistemleri, çözüm ve görev odaklı sonuç sağlamaya yönelik takım esaslı yatay ilişkileri çağrıştıran bir konfigürasyon görünümüne sahip olup, ‘ağ-network’ sembolü ile temsil edilmektedirler.
İş yaşamında farklı müşteri kitlelerine, alan uzmanı ekiplerle, farklı ölçek ve nitelikte projelerle hizmet veren reklam, halkla ilişkiler, hukuk, finans, teknolojik danışmanlık çalışmaları yapan işletmeler genellikle Athena özellikli, görev odaklı takım esaslı yapılarla benzeşim içindedir.
Tanrı DIONYSUS ; Birey Odaklı, Bağımsız ve Özgür Kültür / Kümelenmiş Yapı
Yunan tanrılarından Tanrı Dionysus, şarap, müzik, bireysel tatmin ortamının tanrısıdır.
Bu bağlamda Tanrı Dionysus, mutluluk ve yaşam amacının farklı beklentilere sahip bağımsız, özgür bireysel tatmin ile gerçekleştirilebileceğine inanan, ve çevrede her olay, olgu, yönetim ve yönlendirmenin bu amaçlara hizmet etmesi gerektiği görüşünü temsil eder.
Tanrı Dionysus’un özellikleri ile bağdaştırılan benzeşim içindeki çağdaş işletmelerde de, çalışanların gereksinimleri ve beklentileri, kurumsal amaçların önüne geçer. Dolayısı ile böyle bir yapı konfigürasyonunda, rahat çalışma koşullarına, çalışan tatmin ve beklentilere daha fazla önem verilmekte, başka bir deyişle insan odaklı bir yapılandırma söz konusu olmaktadır. Yukarıdan aşağıya hiyerarşik yetki düzeni, biçimselleşme ve merkezileşme düzeyi düşük, insan odaklı konfigürasyonda her çalışan kendi takdiri ve görüşü ile işini bağımsız ve özgür olarak yapmaktadır. Sadece koordinasyon ve denetim amaçlı olan üst organın merkezi otoritesi son derecede düşük, hatta yok denecek düzeydedir.
Günümüzün varoluşçu, bireysel bakış açıları ile benzeşen Dionysus yapı ve yönetim sisteminde liderlik veya emir komuta temelli bir yönetim yapısı bulunmamaktadır. İş yerinde herkes eşittir, kimsenin diğeri üzerinde emir komuta yetkisi bulunmamaktadır.
Bu yapı ve yönetim sistemi sembolü yıldız kümesi görünümündedir. Farklı beceri ve yeteneklerin, özgürce kendi görevlerini istedikleri gibi yapabildikleri küme içinde hiyerarşik veya bürokratik temelli emir komuta ilişkilerinden ziyade, bireysel sosyal ilişkiler bulunmaktadır. Küme içinde görevler arasında herhangi bir bağımlılık bulunmamaktadır. Bir kişinin görevini yanlış yapması, veya gerçekleştirmemesi yine aynı küme içindeki diğer üyelerin beklenti ve amaçlarına zarar vermez.
Handy’nin Yunan tanrıları ile özdeşleştirerek tanımladığı bu dört tür işletme konfigürasyonu bir kurumun bütünsel sosyal yapısında örümcek ağı, tapınak, ağ-network, veya yıldız kümesi görünümlü tek bir formda olabileceği gibi, farklı bölümler, departmanlar, işbirimleri itibarı ile farklı yapısal görüntüler de verebilmektedir.
Bu tür yapı konfigürasyonlarının oluşturulmasında işletmenin ölçeği, sektörün içinde bulunduğu yaşam evresi, görevler ve görevlerin gerçekleştirildiği teknolojik altyapı, çalışanların farklı iş/görev yapma kültür ve yetkinlik düzeyleri etkili olabilmektedir.
Örneğin büyük ölçekli, teknolojik bağımlılık derecesi yüksek sektörlerde Apollo türü bürokratik özellikli tapınak yapı ve yönetim sistemleri daha baskın olabilmekte iken; daha küçük ölçekli, kullanılan teknolojik bağımlılığı düşük, proje odaklı reklam, halkla ilişkiler gibi sektörlerde Athena kültürü özellikli görev yönelimli takım temelli ağ-network yapılara rastlanabilmektedir.
Farklı alan uzmanı doktor veya avukatların oluşturduğu, iş ve görevler arasında bağımlılık düzeyi son derecede düşük iş organizasyonlarında Dionysus özellikli, birey odaklı yıldız kümesi görünümlü yapılar; girişim aşamasında, yeni kurulan küçük ölçekli işletmelerde ise Zeus kültürü özellikli güçlü otoriter odaklı örümcek ağı yapısı yapı ve sistemler daha baskın olarak iş yaşamında görülebilmektedir.
İçinde yaşadığımız çağın, üstel büyümenin patlayıcı gücü ile değişim hızını daha da arttıracağı bir dönem olduğu, alan uzmanlarınca öngörülmektedir. Yani yaşamımızda değişim ve belirsizliklerin çok daha artacağı bir döneme girildiği dillendirilmektedir. Bu değişim ve belirsizliklere ayak uydurabilmek için kurumların her yönleri ile kendilerini çok daha hızlı bir şekilde tanımlamaları gerekecek.
Bu bağlamda Handy’nin kültür temelli yapı tipolojisi da bu gelişmelerden nasibini alabilecektir. Gerçekten de katı bürokratik özellikli Tapınak sembollü Apollo yapının, yıldız kümesi sembolü ile gösterilen insan odaklı Dionysius yapı tipolojisi ile bütünleştirilerek evrimleştirilebileceği günler pek uzak görünmüyor.
Böyle bir bütünleşik yapı konfigürasyonunun sembolü ne mi olur?.. Farklı karakter, görüş ve davranış biçimlerinden oluşan, ama aynı zamanda kurumsal amaçların da gerçekleştirilmeye çalışıldığı, görev ve insan odaklı bir ortamı çağrıştırabilecek bir ‘köy’ resmi neden sembol olmasın ki?..
Değişik, farklı ve renkli bir bakış açısı ile organizasyon yapılarını tanımlayan Handy işletme yapı tipolojisi, alanda çok fazla uygulama örneği görünmese de, bilinmesi ve tanınması gereken ilginç bir çalışmadır.